Andrzej Waśko: Historia według poetów

LITERATURA I METAHISTORIA

Tytuł: „Historia według poetów” niejednemu czytelnikowi może się wydać ironiczny. Wszak właściwe literaturze pięknej oglądanie dzie­jów oczyma wyobraźni, pod wpływem uczuć, z przewagą dążenia do artyzmu nad obiektywnym poznaniem musi prowadzić do zafałszowań obiektywnej prawdy o minionych epokach. Ze względu więc na podstawowy cel naukowego badania przeszłości rozumiany, za Leopol­dem Ranke, jako odpowiedź na pytanie: „jak było naprawdę”? (Wie es eigentlich gewesen war?) wpływ poetów, powieściopisarzy i artystów na świadomość historyczną społeczeństw zawodowi historycy mają prawo oceniać krytycznie. „Historia według poetów” z tej perspektywy może się wydać po prostu synonimem złej historii [1].

Z drugiej jednak strony nikt rozsądny nie może zaprzeczyć realno­ści nad wyraz złożonych związków pomiędzy świadomością historycz­ną i pisarstwem historycznym a literaturą piękną, w tym także poezją. Związki takie istniały bowiem od samych początków piśmiennictwa, a na przestrzeni dziejów ulegały różnym metamorfozom charakte­rystycznym dla poszczególnych epok, przy czym epokę nowoczesną szczególnie wyróżnia na tym tle programowy rozdział obu dziedzin. Jest to fakt ważny z wielu punktów widzenia i jego analiza ma spore znaczenie dla kilku dyscyplin naukowych, takich jak historia histo­riografii, metodologia badań historycznych, historia idei, a także dla szeroko rozumianego literaturoznawstwa.

Istota sztuki literackiej uwidacznia się na granicach dyskursu lite­rackiego, tam gdzie dyskurs literacki kończy się, lub gdzie nakładają się nań inne typy dyskursu. Dlatego pogranicza dyskursu literackiego i historycznego silnie pobudzają do stawiania pytań z zakresu teorii literatury. A ponieważ pogranicza te różnie wyglądają w różnych epo­kach, znajduje się na nich niemało pracy również dla historyka litera­tury. Mam nadzieję, że studia zamieszczone w tej książce potwierdzają to zdanie. Staram się w niej opisać swoiste i znaczące formy relacji między dyskursem literackim i historią w literaturze polskiej, w przy­bliżeniu pomiędzy rokiem 1764 a 1848, a więc w okresie obejmują­cym dwie wielkie epoki: oświecenie i główną część polskiego roman­tyzmu. Dla problematyki stosunków literatury z historią w kulturze nowoczesnej czas ten wydaje się pod wieloma względami kluczowy. To właśnie wtedy kształtuje się w Polsce, podobnie jak w całej Europie, historiografia naukowa. W oświeceniu też i w szeroko rozumianym ro­mantyzmie tworzą się podstawowe modele nowoczesnej świadomości historycznej narodów europejskich, w tym Polaków. Szczególnym zna­kiem tych przemian jest pojawienie się tematyki historycznej na arty­stycznych szczytach literatury pięknej: u najwybitniejszych ówcześnie poetów i prozaików, w ramach nowych, najwyżej cenionych gatunków literackich. Nigdy wcześniej fenomen ten nie zaistniał w takiej formie i w żadnym z późniejszych okresów dramat historyczny czy powieść historyczna nie miały już statusu wiodących gatunków literackich. Interesujący nas okres wydaje się więc ważny także dlatego, że jest epoką narodzin i szczytowej fazy osiągnięć historyzmu w literaturze.

Przy tym na przestrzeni dwóch epok literackich: oświecenia i ro­mantyzmu, mimo pluralizmu kierunków filozoficznych i prądów li­terackich, idee historyczne pisarzy w znacznej mierze rozwijają się w ramach szerokiego, wspólnego paradygmatu problemów. Roman­tyzm polski kontynuuje niektóre nurty myśli historycznej oświecenia, z niektórymi zaś - rzecz oczywista - zrywa. Ale nawet tych aktów ro­mantycznej polemiki z oświeceniem nie można w pełni zrozumieć bez wcześniejszego przywołania tego, z czym romantycy zrywali i z czym polemizowali. W romantycznej polemice z oświeceniem pojawiają się również nowoczesne reinterpretacje stanowisk i postaw typowych dla szeroko rozumianej tradycji przedoświeceniowej. Dlatego prolegomena staropolskie i oświeceniowe romantyzmu, które w pierwotnym planie tej książki miały być wspomniane krótko na wstępie, w trakcie pracy rozrosły się do rozmiarów obszernego Prologu, przywołującego przed oczy czytelnika te zjawiska, które stanowiły dla interesujących nas pi­sarzy pierwotny obszar odniesień w dziedzinie świadomości historycz­nej; obszar, z którego często wywodziły się też przesłanki kreowanego przez nich, literackiego obrazu dziejów.

Z planowanego pierwotnie luźnego zbioru artykułów, prezento­wana tu całość przekształciła się więc podczas pracy w sekwencję roz­działów, punktowo opisujących linię przemian myślenia historycznego w literaturze polskiej kilkudziesięciu lat XVIII i XIX wieku. Przemia­ny te, szkicowane tu z konieczności grubą kreską, mają - jak się wydaje - nie tyle rewolucyjny, ile w wielu wypadkach ewolucyjny i ku­mulatywny przebieg. W polskim myśleniu historycznym oświecenia i romantyzmu, mimo zdecydowanej odrębności tych prądów, trudno jest wskazać wyraźne zerwanie ciągłości czy też jedno zjawisko przeło­mowe na kształt słynnej, literackiej „walki romantyków z klasykami". Do analogicznych wniosków dojść można zresztą analizując prace ba­daczy, którzy już wcześniej podejmowali podobne zagadnienia. Do­skonałym przykładem łącznego opisu literatury oświecenia i roman­tyzmu pod kątem jej związków z historiografią jest fundamentalna monografia Juliana Maślanki Literatura a dzieje bajeczne, charaktery­zująca przemiany stosunku polskich elit intelektualnych oświecenia i romantyzmu do podań i legend o początkach państwa polskiego, zapisanych przez staropolskich kronikarzy i utrwalonych w zbiorowej świadomości wielu pokoleń [2]. Prezentowany tu zbiór studiów nie jest w swoim zakresie tak wyczerpujący i nie ma tak jednolitej struktury kompozycyjnej. Odnosi się on tylko do wybranych autorów, tekstów literackich i niektórych tekstów kultury, uznanych tu za szczególnie reprezentatywne media myślenia historycznego. Całość swego przed­miotu oświetla więc w sposób nierównomierny, ze względu na nie­możliwy do całkowitego wyeliminowania subiektywizm i oczywiste ograniczenia autora mierzącego się tu z tematem bardzo szerokim i z problematyką trudną do wyczerpania.

Fragment wstępu książki A. Waśki Historia według poetów. Myślenie metahistoryczne a literatura polska (1764-1848), wydanej w 2015 roku przez Wydawnictwo Arcana. Publikujemy za uprzejmą zgodą wydawcy. 

[1]  Taki zresztą byt punkt wyjścia Rankego, któremu w sformułowaniu misji histo­ryka badającego fakty pomogło odkrycie dokonane w młodości, przy lekturze powieści Waltera Scotta Quentin Durward, że jej bohaterowie, Ludwik XI i Karol Śmiały zostali przez Scotta opisani zupełnie inaczej niż by to wynikało ze źródeł historycznych Zob. E. Cassirer, Esej o człowieku. Wstęp do filozofii kultury, przeł. A. Staniewska, Warszawa 1998, s. 282-283.

[2]  J. Maślanka, Literatura a dzieje bajeczne, wyd. II uzupełnione, Warszawa 1990. 

Czy podobał się Państwu ten tekst? Jeśli tak, mogą Państwo przyczynić się do publikacji kolejnych, dołączając do grona MECENASÓW Teologii Politycznej Co Tydzień, redakcji jedynego tygodnika filozoficznego w Polsce. Trwa >>>ZBIÓRKA<<< na wydanie kolejnych numerów naszego tygodnika w 2024 roku. Każda darowizna ma dla nas olbrzymie znaczenie!