Memling. Malarskie medytacje [TPCT 436]

Nie tylko odzwierciedla najistotniejsze teologiczne koncepcje epoki, ale także zdaje się przemawiać do współczesnego odbiorcy, prowadząc go ku refleksji nad nieuchwytnymi wymiarami bytu. To właśnie w jego obrazach dostrzegamy subtelne, ale jednocześnie mocno zarysowane granice między tym, co materialne, a tym, co duchowe, między widzialnym a niewidzialnym.

Bez wątpienia jednym z najważniejszych dzieł Memlinga, które w pełni ukazuje jego geniusz w oddawaniu charakterystycznej dla niego idei jest gdański „Sąd Ostateczny”. Ten monumentalny tryptyk, stworzony około 1470 roku, stanowi prawdziwą apoteozę średniowiecznej teologii eschatologicznej. Centralna scena, przedstawiająca Chrystusa jako Sędziego w otoczeniu aniołów, świętych i potępionych, jest manifestacją wizji końca czasów, tak żywo opisanej w Apokalipsie św. Jana. Chrystus, umieszczony na tęczy – symbolu przymierza między Bogiem a ludzkością – z jednej strony symbolizuje triumf nad grzechem i śmiercią, a z drugiej, niesie przesłanie ostatecznej sprawiedliwości i miłosierdzia. Tak właśnie Memling, wykorzystując technikę światłocienia, wprowadza nas w świat eschatologiczny, gdzie zawiązuje się iunctim między doczesnością a nadprzyrodzonością. Postacie aniołów, choć ubrane w ziemskie szaty, mają atrybuty wskazujące na ich niebiański charakter, co podkreśla ich rolę jako pośredników między niebem a ziemią. Wizerunek Chrystusa, pełen majestatu i łagodności, emanuje spokojem, który kontrastuje z dynamicznymi scenami po bokach – po lewej stronie widzimy zbawionych, wstępujących do nieba, po prawej zaś potępionych, spadających w otchłań piekielną.

Ten dualizm – realistyczne przedstawienie postaci i ich metafizyczne znaczenie – jest charakterystyczny dla sztuki Memlinga. Widać to również w „Madonna z Dzieciątkiem z Aniołami”, znajdującej się w National Gallery w Londynie. Maria, ukazana jako Matka Boża i Królowa Niebios, otoczona anielskimi śpiewakami, wprowadza nas w przestrzeń harmonii i piękna, dostępnych dla dusz czystych i oddanych Bogu. Ta scena, przesycona mistycyzmem, ukazuje niebo jako miejsce pełne spokoju, miłości i duchowej doskonałości. Aniołowie, choć ziemscy w swojej formie, poprzez delikatne atrybuty takie jak skrzydła czy instrumenty muzyczne, stają się istotami przejściowymi między światem ludzkim a boskim. Memling w swojej twórczości zdaje się nawiązywać do tradycji mistycznych, gdzie ikonografia pełni rolę pomostu między światem widzialnym a niewidzialnym. Jego obrazy są jak okna otwarte na nieskończoność, przez które możemy podejrzeć to, co pewnie św. Katarzyna ze Sieny dostrzegła Okiem Intelektu.

A skoro oko, to i barwa i światło. W malarstwie Memlinga to właśnie one odgrywają kluczową rolę w ukazywaniu boskiej obecności. Subtelne użycie światła i cienia tworzy wrażenie przestrzeni, która jest jednocześnie rzeczywista i nadprzyrodzona. W „Zwiastowaniu” światło padające z okna symbolizuje Ducha Świętego, a scena jest pełna delikatnych, lecz wyrazistych detali, które wprowadzają nas w tajemnicę wcielenia. Maryja, z pokorą przyjmująca wiadomość od archanioła Gabriela, jest uosobieniem zgody na boski plan, a cała scena jest nasycona spokojem i majestatem zarówno przynależnym średniowiecznemu protokołowi, jak i boskiej interwencji w świat doczesny.

Wszystkie te elementy – realizm postaci, mistyczne światło, głębia duchowa – czynią z Memlinga artystę, który nie tylko ilustruje religijne dogmaty, ale je wciela, czyniąc je żywymi i obecnymi. Jego obrazy są medytacją nad tajemnicami wiary, zaproszeniem do duchowej podróży. W ten sposób Memling staje się nie tylko mistrzem pędzla, ale i przewodnikiem po malarskich medytacjach. Z kim jak nie z arcymistrzem pędzla podjąć się takiego wyzwania. Zatem, podziwiajmy Memlinga!

Jan Czerniecki

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury