Staniszkis. Pani od polityczności [TPCT 426]

Są takie postaci, których nie sposób opisać krótkim frazesem, ponieważ ich działalność daleko wykracza poza ustalone schematy i opiera się prostej klasyfikacji. Gdyby jednak ktoś zmuszał do wygłoszenia lapidarnej formuły próbującej uchwycić osobistość taką, jak profesor Jadwiga Staniszkis – próbowałbym w ten sposób: Pani od polityczności. Jest to z pewnością daleko upraszczająca sentencja, lecz usiłująca uchwycić esencjonalnie to, jak ta wybitna profesor socjologii, intelektualistka, wychowawczyni pokoleń polskich badaczy polityczności, zapisała się w pamięci.

Prof. Jadwiga Staniszkis, urodzona 26 listopada 1942 roku, była postacią wybitnie autonomiczną w polskiej nauce. Jej kariera akademicka rozpoczęła się na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie wykładała socjologię. Przez lata związana była z różnymi instytucjami naukowymi, w tym z Instytutem Studiów Politycznych PAN. Była autorką wielu książek i publikacji naukowych, które wywarły ogromny wpływ na sposób myślenia o polityczności w Polsce. Jej prace, choć nierzadko kontrowersyjne i trudne dla odbiorcy, zawsze były głęboko przemyślane i oparte na solidnych podstawach teoretycznych. Problemy transformacji ustrojowej, strukturalnej przemiany społeczeństwa czy napięć między ideologiami są plecione i snute w taki sposób, aby nie pozostawić czytelnika obojętnym, lecz szukającym – nie ma tu bowiem prostych recept i rozwiązań, rodem z binarnego repertuaru moralisty. A przecież twórczość autorki Postkomunizmu to zaproszenie do odkrywania prawdy.

Co więcej, namysł prof. Staniszkis wykraczał daleko poza proste diagnozy polityczne, które często dominują w publicznej debacie. Była krytyczna wobec wszelkich uproszczeń i szukała głębszych prawd o naturze władzy, państwie i społeczeństwie. Jej podejście do analizy politycznej było oryginalne, odważne i często niekonwencjonalne. Staniszkis nie obawiała się iść pod prąd, stawiając tezy, które wywoływały żywe dyskusje i niejednokrotnie burzliwe kontrowersje. Gdy na serio weźmie się jej teksty do ręki, na każdym kroku wychodzi jej nieprzystawalność do ukutych pierwotnie założeń. A to za bardzo indywidualistycznie spogląda w stronę analiz społecznych i politycznych, a gdy przerzucić kolejne kilka stron, innych będzie uwierał jej głęboki sceptycyzm wobec neoliberalizmu i politycznych elit, kolejne kilkadziesiąt stron absolutnie przekona nas, że jesteśmy prowadzeni przez myślicielkę, która nie boi się konfrontacji z agendą własnego środowiska akademickiego.

Prof. Staniszkis była związana z różnymi nurtami myślowymi, jednak nigdy nie pozwalała się zaszufladkować. Była krytyczna wobec wszystkich ideologii, nie stroniąc od polemik zarówno z lewicą, jak i prawicą. Jej badania nad transformacją ustrojową w Polsce oraz nad współczesnymi procesami globalizacji były pionierskie i wielokrotnie wyprzedzały swoją epokę. Staniszkis podchodziła do totalitaryzmu, liberalizmu, kapitalizmu czy demokracji z głęboką refleksją, zastanawiając się nad ich wpływem na jednostkę i społeczeństwo.

W jej podejściu do polityczności miejsce zajmowała zarówno kwestia autonomii jednostki oraz poszukiwanie odpowiedzi na pytania o tożsamość i sens wspólnoty. Staniszkis była myślicielką, która nie bała się stawiać trudnych pytań i dążyła do tego, by jej odpowiedzi były jak najbardziej adekwatne do złożoności rzeczywistości. Jej prace były intelektualnym wyzwaniem, które zmuszały do myślenia i refleksji, co czyniło ją jedną z najważniejszych postaci w polskiej socjologii i filozofii politycznej.

Równie istotne były jej działania w przestrzeni publicznej. Jako publicystka i komentatorka, Staniszkis brała aktywny udział w debacie publicznej, nie bojąc się wyrażać swoich poglądów w sposób zdecydowany i bezkompromisowy. Była głosem niezależnym, który wnosił do dyskusji świeże spojrzenie i głęboką analizę. Jej oceny, formułowane w charakterystycznym, często hermetycznym języku, budziły zarówno podziw, jak i sprzeciw, co świadczy o jej intelektualnej odwadze i niezależności. Prof. Staniszkis może służyć dziś jako metron podejścia do spraw wspólnotowych. Bez ideologicznej zaciekłości, rzetelnie, z pełnym wachlarzem argumentów, ale bez oporu na racje stojące bliżej rzeczywistości. Czy nie brakuje nam dzisiaj tego we współczesnej debacie – od Nowego Jorku, przez Londyn, Paryż, Berlin do Warszawy? Wyobraźmy sobie przez chwilę świat, w którym wszelkie łamy i szpalty są wypełniane przez „staniszkisoforemnych” autorów. Bylibyśmy w innej rzeczywistości komentariatu – jakże ciekawej.

Nie zapominajmy! Staniszkis była także nauczycielką, która wychowała wiele pokoleń badaczy i myślicieli. Jej wpływ na kolejne generacje był nieoceniony – inspirowała do poszukiwań, zadawania trudnych pytań i nieustannego dążenia do prawdy. Staniszkis uczyła swoich uczniów, że polityczność to nie tylko analiza systemów władzy, ale przede wszystkim refleksja nad kondycją ludzką i miejscem jednostki w społeczeństwie.

Była niezwykle autonomiczną myślicielką, wyłamującą się z ram stadnego życia, które często cechuje polską inteligencję. Jej oceny, własny język – były niezwykle charakterystyczne, często kontrowersyjne, a nawet niekiedy – mówiąc delikatnie – hermetyczne. Jeżeli można mówić o badaczach i myślicielach wielkiej klasy, to ich wspólnym mianownikiem jest próba odnalezienia własnego sposobu opowiadania o rzeczywistości, którą zastali; diagnozowania jej po swojemu i próby przekonania innych do tego punktu widzenia. Prof. Jadwiga Staniszkis to wszystko w sobie nosiła, w znacznym stopniu zapładniając intelektualnie polską debatę, często ucząc nas polityczności i tego wszystkiego, co ją definiuje i wyznacza jej bieg. Będzie jej bardzo brakować całej wspólnocie politycznej, którą tak sprawnie opisywała.

Jan Czerniecki

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury