Niezależnie od szczegółowej oceny nie ulega jednak wątpliwości, że dotykamy tu jednego z najciekawszych zagadnień z historii polsko-rosyjskich kontaktów intelektualnych, a sam artykuł rzuca interesujące światło na wiele spośród zagadnień podejmowanych w ramach bloku tekstów „Wschód–Zachód” – pisze Tomasz Herbich we wstępie do tłumaczenia „Słowianofilstwa i idea słowiańska” Nikołaja Bierdiajewa, który przypominamy w „Teologii Polityczna Co Tydzień”: „Bierdiajew. Rosyjska idea”
Artykuł Nikołaja Bierdiajewa Słowianofilstwo i idea słowiańska, napisany podczas I wojny światowej, reprezentuje niezbyt dobrze znany w Polsce etap drogi intelektualnej tego autora, na który składa się publicystyka z lat 1914–1917, zebrana w 1918 roku w tomie Los Rosji[1]. Obszerniejszych omówień tego etapu jego twórczości próżno szukalibyśmy w przetłumaczonych na język polski zagranicznych syntezach filozofii rosyjskiej. Także fundamentalna praca Andrzeja Walickiego Zarys myśli rosyjskiej od Oświecenia do Renesansu Religijno-Filozoficznego nie poddaje tych tekstów szczegółowej analizie. Choć omawia się w niej mesjanizm Bierdiajewa[2], czyni się to jednak na podstawie przedwojennych dzieł – książki Filozofia wolności (1911) oraz monografii Aleksiej Stiepanowicz Chomiakow (1912). Również w innych polskojęzycznych publikacjach nie znajdziemy zbyt wielu nawiązań do Losu Rosji. Ważnym wyjątkiem i zarazem pracą, która zdecydowanie najlepiej wprowadza w klimat intelektualny tamtych lat, jest Oczyszczenie przez burzę Michała Bohuna[3]. Głównym bohaterem tej książki jest co prawda Włodzimierz Ern, lecz autor wielokrotnie nawiązuje także do pierwszowojennych pism Bierdiajewa. Niezależnie od znaczenia tej monografii należy domniemywać, że poglądy prezentowane przez autora Słowianofilstwa i idei słowiańskiej w publicystyce z tego okresu ciągle nie są znane polskiemu czytelnikowi. Tłumaczenie wypada zatem poprzedzić krótkim wstępem.
Definiując mesjanizm, Bierdiajew – tak jak w późniejszej publicystyce pierwszowojennej – wymieniał dwie szczególnie istotne realizacje tej idei: żydowską i polską
Charakterystyczną cechą ówczesnych poglądów Bierdiajewa, pozwalającą wyodrębnić ten okres jego twórczości, jest mesjanizm[4]. Rekonstrukcję Bierdiajewowskiej koncepcji mesjanizmu warto zacząć od książki o Aleksym Stiepanowiczu Chomiakowie, której obszerny fragment rosyjski filozof poświęcił rozróżnieniu mesjanizmu i misjonizmu (do wprowadzonego przez niego podziału i definicji obu pojęć nawiąże później Andrzej Walicki[5]) oraz rozważeniu, jakie stanowisko wobec nich zajmują słowianofile[6]. Definiując mesjanizm, Bierdiajew – tak jak w późniejszej publicystyce pierwszowojennej – wymieniał dwie szczególnie istotne realizacje tej idei: żydowską i polską. Jak słusznie zauważył Andrzej Walicki, autor Sensu twórczości nadawał polskiemu mesjanizmowi cechy paradygmatyczne[T1] [7]. Choć nie znał polskiego, starał się – za pośrednictwem opracowań i wydań obcojęzycznych, w tym rosyjskich – poznawać pisma napisane w naszym języku. Polska odmiana mesjanizmu miała zdaniem Bierdiajewa szczególnie istotne znaczenie, ponieważ w przeciwieństwie do starożydowskiej uwzględnia przyjście Chrystusa na świat[8].
Gdy prześledzi się mesjanistyczne wątki w pierwszowojennej twórczości rosyjskiego filozofa, nietrudno zauważyć, że są one w istotnych punktach zbieżne z charakterystyką mesjanizmu, którą przedstawił Adam Mickiewicz w drugim kursie Literatury słowiańskiej, i stanowią jej oryginalne rozwinięcie. Bierdiajew – zauważmy na marginesie – nie był wówczas jedynym Rosjaninem nawiązującym do mesjanizmu polskiego, o czym mogą świadczyć choćby przykłady Wiaczesława Iwanowa czy Dymitra Mereżkowskiego[9], który zafascynował się wykładami o literaturze słowiańskiej po wznowieniu ich francuskojęzycznego wydania w 1913 roku. Zdaniem Mickiewicza mesjanizm opisują trzy kardynalne twierdzenia: „konieczność ofiary”, „posłannictwo chrześcijańskie narodu polskiego: konieczność jego śmierci i odrodzenia” oraz „powszechność, powszechna dążność mesjanizmu”[10]. Te części składowe prowadziły według Bierdiajewa do nakazu służby celom ogólnoludzkim i powszechnemu odrodzeniu z ducha chrześcijaństwa. Realizacja stojących przed ludzkością zadań wymagała zaangażowania Rosji i całego, pojednanego między sobą, świata słowiańskiego: „Wojna światowa, w której krwawy wir zostały już wciągnięte wszystkie części świata i rasy, powinna w krwawych mękach zrodzić twardą świadomość jedności ogólnoludzkiej. Kultura przestanie być wyłącznie europejska i stanie się światowa, uniwersalna. A Rosja, zajmująca miejsce pomostu pomiędzy Wschodem a Zachodem, będąca Wschodo-Zachodem, jest przeznaczona do tego, by odegrać wielką rolę w doprowadzeniu ludzkości do stanu jedności”[11]. Aby móc podejmować starania na rzecz tak rozumianej idei słowiańskiej, mającej doprowadzić do końca wojny i ogólnoświatowego pokoju, należało najpierw pojednać się z tym spośród narodów słowiańskich, który za sprawą wydarzeń historycznych pozostawał wobec Rosji w najbardziej antagonistycznych stosunkach i który zarazem najpełniej rozwinął samą ideę mesjanizmu.
Bierdiajew – zauważmy na marginesie – nie był wówczas jedynym Rosjaninem nawiązującym do mesjanizmu polskiego, o czym mogą świadczyć choćby przykłady Wiaczesława Iwanowa czy Dymitra Mereżkowskiego
Już w książce o Chomiakowie Bierdiajew jednoznacznie sygnalizował, że ograniczenia słowianofilstwa – które jego zdaniem było zawieszone pomiędzy misjonizmem a mesjanizmem – należy przezwyciężyć poprzez rozwinięcie go w kierunku stanowiska mesjanistycznego. Podczas I wojny światowej ta opinia zostanie pogłębiona i zradykalizowana, na co wpłynie prowadzona wówczas przez Bierdiajewa polemika z „epigonami słowianofilstwa” i zdecydowana krytyka tej tradycji w dziejach myśli rosyjskiej. W kontekst polemiki antysłowianofilskiej – prowadzonej skądinąd przez autora, którego chwilę wcześniej uznawano za przedstawiciela „moskiewskiego neosłowianofilstwa” – wpisuje się również publikowany poniżej artykuł, którego głównym wątkiem jest rewizja słowianofilskiego podejścia do istoty „słowiańskości”, w tym zwłaszcza – do Polski.
Przetłumaczony artykuł stanowi zatem interesujące świadectwo swoich czasów oraz związanego z nimi ożywionego i zdecydowanie afirmatywnego zainteresowania Polską, które – inaczej niż było to przed Włodzimierzem Sołowjowem[12] – pochodziło nie z kręgów rosyjskiej inteligencji radykalnej, lecz od filozofów religijnych. Świadczy zarazem o tym, w jaki sposób wybitni przedstawiciele rosyjskiego renesansu religijno-filozoficznego starali się ostatecznie przezwyciężyć decydujący o ideowym obliczu Rosji w XIX wieku podział na słowianofilstwo i okcydentalizm[T2] . Poprzestając na tych uwagach, szczegółową ocenę zawartych poniżej poglądów Bierdiajewa chciałbym pozostawić czytelnikom. Dodać jedynie należy, że ich recepcja – mimo propolskiego wydźwięku tych wypowiedzi – spotykała się po stronie polskiej nie tylko z uznaniem, lecz także z krytyką. Jej najbardziej interesującym przykładem jest opinia sformułowana przez Mariana Zdziechowskiego, którą podsumowuje następująca wypowiedź:
Przykro mi jest, że w osobie jednego z najszlachetniejszych myślicieli rosyjskich wytoczyłem tu proces jego społeczeństwu z powodu na wskroś fałszywego postawienia kwestii polskiej. To fałszywe postawienie wynika z zasadniczego niezrozumienia duszy polskiej przez duszę Rosji, z braku wszelkiej chęci w tym kierunku. Zarzut, z którym Bierdiajew wystąpił przeciwko nam[13], zwracam z powrotem jemu, najgłębszemu obecnie badaczowi i apologecie duszy rosyjskiej. Duszę zaś polską tak łatwo poznać! Nie otaczamy jej tajemnicą; na dnie jej leży miłość ojczyzny – i ojczyznę odzyskać chcemy, ażeby wznowić przerwany bieg jej życia dziejowego. Bierdiajewa jako filozofa zaciekawia nieco nasz mesjanizm. A co jest jego treścią, co – nowym słowem i objawieniem, które Polska niesie światu? Religia ojczyzny[14].
Trudno nie dostrzec, że Bierdiajew raczej konstruuje, niż rekonstruuje zasadnicze części składowe polskiej samoświadomości. Wprowadza ponadto radykalną opozycję między działaniami rosyjskiej władzy a ideą przechowywaną przez naród, która z łatwością może zostać poddana krytyce, choć zarazem nie pozostaje bez związku z rzeczywistymi warunkami rozwoju myśli w Rosji. Niezależnie od szczegółowej oceny nie ulega jednak wątpliwości, że dotykamy tu jednego z najciekawszych zagadnień z historii polsko-rosyjskich kontaktów intelektualnych, a sam artykuł rzuca interesujące światło na wiele spośród zagadnień podejmowanych w ramach bloku tekstów „Wschód–Zachód”, takich jak opozycja słowianofilstwa i okcydentalizmu, rosyjskie postrzeganie Polski i źródła historycznego antagonizmu między dwoma narodami, a także posługiwanie się pojęciem słowiańszczyzny i stosowność tej kategorii do opisu polskości. Jej użyteczność przez środowisko „Teologii Politycznej” jest zdecydowanie odrzucana, przez Bierdiajewa zaś – równie zdecydowanie przyjmowana.
Podstawą tłumaczenia jest następujące wydanie artykułu: Н. Бердяев, Славянофильство и славянская идея [w:] tegoż, Русская идея. Судьба России, Mocква 2000, s. 340–347.
Tomasz Herbich[1] Por. Н. Бердяев, Судьба России (Опыты по психологии войны и национальности) [w:] tegoż, Русская идея. Судьба России, Mocква 2000, s. 220–428.
[2] Por. A. Walicki, Zarys myśli rosyjskiej od Oświecenia do Renesansu Religijno-Filozoficznego, Kraków 2005, s. 772–775.
[3] Por. M. Bohun, Oczyszczenie przez burzę. Włodzimierz Ern i moskiewscy neosłowianofile wobec pierwszej wojny światowej, Kraków 2008.
[4] Na temat mesjanizmu Bierdiajewa z tego okresu por. C. Wodziński, Metamorfozy samoświadomości. Mesjanizm i eschatologia w historiozofii Nikołaja Bierdiajewa, „Znak” 1989, nr 10–12, s. 120–124.
[5] Por. m.in. Między polskim mesjanizmem a misjonizmem. Rozmowa z Andrzejem Walickim, „Teologia Polityczna” 2006–2007, nr 4, s. 30.
[6] Por. Н. Бердяев, Алексей Степанович Хомяков [w:] tegoż, Алексей Степанович Хомяков. Миросозерцание Достоевского. Константин Леонтьев, Париж 1997, s. 171–187.
[7] Por. A. Walicki, Mesjanizm i filozofia narodowa w okresie renesansu filozoficznego w Rosji a religijny model polski [w:] tegoż, Prace wybrane, t. 4: Polska, Rosja, marksizm, Kraków 2011, s. 350–351.
[8] Por. Н. Бердяев, Национализм и мессианизм [w:] tegoż, Судьба…, dz. cyt., s. 311–312.
[9] Recepcję polskiego mesjanizmu u tych dwóch autorów obszernie omówił E. Przechodzki, Echa polskiej historiozofii romantycznej w piśmiennictwie rosyjskim, Lublin 1994, s. 303–318. Szeroki kontekst i nawiązanie do pism innych autorów można znaleźć w dwóch rozdziałach wspomnianej monografii M. Bohuna: Droga ku powszechności: Konstantynopol i sprawa polska (por. M. Bohun, dz. cyt., s. 163–199), a także Czas Słowian! (por. tamże, s. 127–161).
[10] A. Mickiewicz, Dzieła, t. 9: Literatura słowiańska. Kurs drugi, Warszawa 1997, s. 414–415.
[11] Н. Бердяев, Душа России [w:] tegoż, Судьба…, dz. cyt., s. 242. Przytoczony fragment to nieznacznie zmodyfikowane tłumaczenie zamieszczone w: M. Bohun,. cyt., s. 140.
[12] Por. np. W. Sołowjow, Przemówienie podczas obiadu ku pamięci Mickiewicza 27 grudnia 1898 [w:] tegoż, Wybór pism, t. 3, przeł. J. Zychowicz, Poznań 1988, s. 167–174.
[13] Dotyczył on braku woli zrozumienia duszy rosyjskiej i został postawiony przez Bierdiajewa samemu Zdziechowskiemu.
[14] M. Zdziechowski, Antynomie duszy rosyjskiej (Mikołaj Bierdiajew) [w:] tegoż, Wybór pism, Kraków 1993, s. 295. Por. tamże, s. 289–296.
[T1]Wyrzutka.
[T2]Wyrzutka.