Aby lepiej zrozumieć i ukazać całą głębię zawiłej, niezwykle skomplikowanej, a niekiedy wręcz dramatycznej historii odkrywania Rosji, należy spojrzeć na Voyage en Syberie Chappe’a d’Auteroche’a w kontekście życia politycznego, umysłowego i kulturalnego epoki Oświecenia.
Aby lepiej zrozumieć i ukazać całą głębię zawiłej, niezwykle skomplikowanej, a niekiedy wręcz dramatycznej historii odkrywania Rosji, należy spojrzeć na Voyage en Syberie Chappe’a d’Auteroche’a w kontekście życia politycznego, umysłowego i kulturalnego epoki Oświecenia.
Droga do Rosji. Spór o imperium carów (1761-1839)
Remigiusz Forycki
wydawca: Wydawnictwa UW
ilość stron: 274
ZŁOTA LEGENDA ROSYJSKIEGO OŚWIECENIA
Jean Chappe d’Auteroche nie był pierwszym Francuzem, któremu udało się zorganizować trudną i niebezpieczną ekspedycję naukową w głąb Rosji. Nie był też rzecz jasna pierwszym Europejczykiem, który eksplorował i opisał Syberię, obecność zachodnioeuropejskich podróżników i misjonarzy w azjatyckiej części Imperium carów
sięga bowiem aż XIII wieku. Niemniej znaczenie jego wyprawy jest pod każdym względem wyjątkowe i stanowi ona przełom w dziejach opisóww Rosji.
Aby lepiej zrozumieć i ukazać całą głębię zawiłej, niezwykle skomplikowanej, a niekiedy wręcz dramatycznej historii odkrywania Rosji, należy spojrzeć na Voyage en Syberie Chappe’a d’ Auteroche’a w kontekście życia politycznego, umysłowego i kulturalnego epoki Oświecenia. Ogromne zainteresowanie, jakie wzbudziła w Europie i w Rosji jego relacja z podróży, oraz namiętne polemiki, spory, a nawet „boje” o imperium carów, jakie wywołała, czynią z niej jedyny w swoim rodzaju, a nieznany wcześniej fenomen naukowo-literacki. Relacja ta równocześnie inauguruje potężną falę „podróży do Rosji”, które staną się – głównie w XIX wieku – źródłem konfliktów ideologiczno-estetycznych. A chodzi tutaj wszak o pierwsze pióra, takie jak de Maistre, Jan Potocki, pani de Stael, Balzak, Custine, Aleksander Dumas czy Teofil Gautier. Ich nazwiska odcisnęły trwały ślad w świadomości odbiorców nie tylko europejskich, lecz także rosyjskich.
Przypisywanie aż tak dużego znaczenia autorowi dotąd mało znanemu wymaga oczywiście przedstawienia wiarygodnej dokumentacji i przeprowadzenia rzetelnej argumentacji. W tradycji europejskiej (szczególnie w Polsce) kluczową rolę w ujawnieniu prawdziwego dla wielu, azjatyckiego oblicza Rosji przypisywano dotąd de Custine’owi i jego Rosji w roku 1839. Nie umniejszając bynajmniej znaczenia książki markiza de Custine, szczególnie zaś jej dużych walorów literackich, pragnę z całą mocą podkreślić, iż teza o jej rzekomym nowatorskim charakterze, jakoby odkrywającym dopiero co Rosję Europie, powinna ulec weryfikacji. Siłą Custinowskich listów z Rosji są zapewne niepowtarzalna poetyka opisu, ich wartości stylistyczno-literackie czy bogaty i dynamiczny sposób obrazowania.
Natomiast charakter pionierski, nowatorski i odkrywczy w ukazaniu imperium carów przypadnie w pierwszym rzędzie Chappe’owi d’Auteroche’owi i jego Voyage en Siberie wraz z tekstami towarzysza˛cymi: znakomitymi rycinami Jeana-Baptiste’a Le Prince’a, opisem Kamczatki Stiepana P. Kraszennikowa czy Antidotem– refutacją pióra samej Katarzyny II.
Jeżeli zaś weźmiemy pod uwagę inne osiemnastowieczne teksty o Rosji, stanowiące jakby uzupełnienie i polityczne „dookreślenie” wystąpienia Chappe’a d’Auteroche’a, w szczególności relację wspomnianego już księdza Jube, Memoirs secrets sur la Russie Massona czy choćby pisma Claude’a-Carlomana de Rulhiere’a, to musimy stwierdzić, że u progu XIX wieku Rosja przestała już być krajem nieznanym i tajemniczym. Miraż rosyjski w zasadniczy sposób zmienia swój charakter: z oświeceniowego fantazmatu „czystej, niezapisanej karty”, Paragwaju filozofów-jezuitów, Rosja staje się ostoją sił konserwatywnych i głównym orężem walki z polityczną rzeczywistością porewolucyjnej Europy. „Żandarm i arbiter Europy”, „kat ludów”, „strażniczka porządku europejskiego” – oto niektóre tylko określenia rejestrujące zasadnicze zmiany, jakie się dokonały w mentalności zachodnioeuropejskich myślicieli piszących o samodzierz˙awnej Rosji. De Custine ujmie to wszystko w osobliwą, dramatyczną całość, dokona zadziwiającej syntezy filozoficzno-literackiej. W tym znaczeniu jest on raczej Cervantesem opisów podróży do Rosji, ich epigonem. Natomiast prawdziwym odkrywcą, wielkim eksploratorem, Kolumbem Imperium Północy był z całą pewnością Chappe d’Auteroche, którego relacja, uświetniona ilustracjami Le Prince’a, stanowi filozoficzne, literackie, artystyczne – a nade wszystko – podróżnicze wydarzenie drugiej połowy XVIII wieku.
Przeczytaj dłuższy fragment książki
Przypis:
1 Zob. na ten temat m.in.:Nouvelles archives des missions scientifiques et litteraires. Choix de rapports et instructions, Paris 1911; M.P. Alekseev, Sibir’ v izvestiiakh zapadnoevropeiskikh puteshestvennikov i pisatelei, t. I: XIII–XVII w., Irkutsk 1932; R. Grousset, L’empire des steppes, Paris 1976; A.A. Azatjan i in., Historia poznania radzieckiej Azji, Warszawa 1979; A.I. Aleksiejew, Oswojenije russkimi Dalniego Wostoka i Russkoj Amieriki, Moskwa 1982; V. Schiltz, Histoire de Kourganes. La de´couverte de l’or des Scythes, Paris 1991.